Toplumsal sorunların kaynağında önemli ölçüde iktidar olgusu vardır. İktidarcı zihniyet adeta tüm toplumsal ilişkileri zehirler. Bu anlamda toplum, tarihin sınıflaşma aşamasından beridir iktidar ilişkilerinden doğan sorunlara karşı sürekli bir çelişki ve çatışma içindedir. İktidarcı sistemlerin dayattığı yapılara karşı hep arayış halinde olmuştur. Çelişkiler derinleştikçe çözüm zemininin olgunlaşmasını da beraberinde getirmiştir. Toplum yaşadığı çelişkilerle yoğrulmuş, pişmiş ve nihayet çözüm gücünü doğurmuştur.
Bazen toplumlar kahramanlarını oluşturur, bazen de kahramanlar kendi toplumlarını oluşturur. Her iki durumda da tarih sahnesine çıkan öncüler, hakikatin eylemli temsilcileri olurlar. Tarih biraz da bu halk önderlerinin oynadığı rolle şekillenmiş, büyük anlam kazanmıştır.
Öncü diyebileceğimiz bu insanlar, halkın özlem ve beklentilerini kendi kişiliklerinde yoğurduğu oranda toplum tarafından benimsenmiştir. Böylece halk, kendini önderlerinde bulmuş; onların öncülüğünde özgürlük, eşitlik ve adalet savaşımına katılmıştır.
Tarihte Hz. İbrahimden Hz. İsa’ya, Mani’den Mazdek’e, Baba İshaktan Şeyh Bedreddin’e kadar birçok halk önderi, halkın beklentilerini somut bir toplumsal sistem haline getirerek halka öncülük etmişlerdir. Onların toplumla ilişkileri toplum-öncü ilişkisinin diyalektik ve simbiyotik düzeydeki en somut örneklerini ifade eder.
Bu durum, Anadolu’nun çok kültürlü yapısında en berrak hâliyle Şeyh Bedreddin’de yankı bulmuştur. Asıl adı Mahmut olan Şeyh Bedreddin, bilge kişiliğiyle temasta olduğu insanlarda kalıcı etkiler bırakmıştır. Bedreddin, bir din alimi olmaktan öte dönemin en çetin toplumsal çelişkilerini kavrayan, halkın komünal değerlerini esas alan bilge ve örgütçü bir kişiliktir. Onun yaşamı ve mücadelesi, düşüncenin eyleme dönüşmüş biçimidir. Bedreddin’in vahdet-i vücut anlayışı, tüm varlığın özde birliğine olan inancını yansıtırken, farklı inanç ve halklarla kurduğu eşitlikçi ilişkiyi de beslemiştir. Bedreddin’in düşünceleri, özellikle Rumeli’de ve Batı Anadolu’da yankı bulmuştur. Serez, Edirne, Aydın ve Manisa çevresinde onun izinden yürüyen halk öncüleri, doğrudan köy köy gezerek halkı örgütlemiş, Bedreddin’in fikirlerini yaşamın içine taşımıştır.
Osmanlı’nın merkezileşme süreciyle birlikte artan toprak tekelleşmesi, köylüler üzerindeki baskı, Türkmenlerin ve gayrimüslim halkların dışlanması, toplumsal huzursuzluğu had safhaya ulaştırmıştı. İşte bu ortamda Bedreddin, yalnızca bir isyanın değil, bir halk tahayyülünün ifadesi olarak ortaya çıkmıştır. Onun “Yârin yanağından gayri her şeyde, her yerde, hep beraber” sözü bir etik yargıdan öte sınıfsal ve siyasal görüşünü ifade eder. Bu söz, Karaburun’da Hristiyan balıkçılarla Müslüman köylülerin ortak yaşamını örgütleyen Börklüce Mustafa’nın pratiğinde karşılık bulmuştur. Aynı dönemde Manisa çevresinde Torlak Kemal, Bedreddin’in halkçı fikirlerini Anadolu kırsalına taşımış, kolektif üretimi savunan topluluklar oluşturmuştur.
Şeyh Bedreddin, halkın ortak mülkiyet anlayışını savunarak hem merkezi iktidarın hem de dini istismar eden anlayışa karşı çıkmıştır. Bedreddin çizgisi, Osmanlı’nın mülk merkezli, tekçi ve mezhepçi anlayışıyla çelişmiş ve dünya görüşü tehdit olarak görülmüştür. O, mülkün değil, halkların birliğini esas almıştır. Dinleri, mezhepleri, etnik kimlikleri aşan bir birliktelik inşa etmeye çalışmıştır. Bu yönüyle Bedreddin, sadece Müslüman köylülerle değil; Yahudi, Hristiyan, hatta pagan topluluklarla dahi dayanışma içinde olmuştur. Örneğin Karaburun’da kurulan komünal yapıda mülk paylaşımı kaldırılmış, üretim ve yaşam kolektifleştirilmiştir. Osmanlı ordusu tarafından kanla bastırılan bu yapılar, devletin resmi tarihe geçirmediği birer alternatif toplumsal düzeni ifade eder.
Kendisiyle anılan halk isyanı, yalnızca askeri bir ayaklanma değil; halkın komünal yaşam arzusunun bir ifadesi olarak gelişmiştir. Börklüce Mustafa’nın Ege’de, Torlak Kemal’in Manisa civarında yürüttüğü direniş, Bedreddin’in düşünsel önderliğinde ete kemiğe bürünmüştür. Bu hareketler, merkezileşen Osmanlı’nın vergi politikalarına, toprak gaspına, dinsel tahakkümüne karşı halkçı birer başkaldırıyı ifade etmektedir.
Bedreddin’in isyanı bastırılsa da, kendisi idam edilmiş olsa da onun fikirleri, Anadolu’nun belleğinde derin izler bırakmıştır. Bedreddin, hakikatin adaletle buluştuğu yerde halkın vicdanında yaşamaya devam etmiştir. Onun geriye bıraktığı miras, bugünün toplumsal özgürlük mücadeleleri için de ilham verici bir kaynak olmaya devam ediyor.
Ali Güney
